Taian kataneiai aika a riai bon teuana ma i buakon anga n kamatata ibukin te mano online ao n kaitarai kanganga ma irouia cyber criminals ibukin taian bure aika uarereke aika kona n riki ma irouia aomata – te aki atai bwai, aki karaoan ke aki katian mwakuri aika a na riai n tia, okirakin anua aika bubuaka – bon teuana te bwai ae ririki ae karika niniakin te security. Taan mwakuri a riai n kaungaki bwa a na matata raoi iaon te security ma n kabonganakin aia iango, aia atatai ao aia taratara aonga n karaoa anua aika eti.
Boto n iango
Te boto n iango bwa taan mwakuri a na taneiai n kona n bon titirakinia i bon irouia titiraki aikai bwa a na kataneiaia iai – ao a na atai kaeka aika a eti:
- “Tera rongorongon te mwakuri ae kona n reke irou?”
- “Tera kanganga aika a na riki ngkana e uruaki te tua ke te boraraoi … nakon te tabo n mwakuri / ke nakoiu?”
- “Tera taian kanganga?”
- “Tera kairiri aika iai iroura?”
Taian waaki i aon kataneiai
Baika aki toki n atoatongaki: “I ongo ao I mwaninga. I noria ao I uringa. I karaoia ao I ataia” e bon rang eti n aitara ma te cyber ao information security.
Iai anga aika kakaokoro ae ko kona n karaoi n kakorakora am kataneiai. Aikai a kakaokoro n aitara ma am tabo n mwakuri, taian aomata ao am rongorongo, are nanona bwa te programme e na riai n karaoaki n aitara ma kainanon am tabo n mwakuri. Ko riai n kabonganai anga aika kakaokoro, tao n karina naba te waaki ae e na kaunga, ma bon ti kaungakin te reitaki imarenan temanna ma temanna.
- Kataneiai ake a mena n te umwa n reirei a kona n riki bwa anga n reitaki ao a kamwengaraoi ibukia aomata aika mwaiti – riki ngkana iai te tia reirei ae kan reitaki ma taan kataneiai.
- Kataneiai i aon te kaombiuta e nang tamaroa ibukin te boutoka ao e raoiroi ibukin tabeua taian kataneiai, ake a kona n karaoaki bwa modules. Angin te tai e karaoaki bwa e na kona n reke n te tai ma te tabo are e angaraoi nakon te tia mwakuri. E kona naba n karina tabeua te mwakuri i aoia aomata ke temanna ma temanna.
- Karaoan reirei i aon roadshows ao taian presentation a bongana ibukin kaotakin ma kabwarabwarakin baika a boou i aon te kataneiai, ao ibukia tabo n mwakuri.
- Tamnei (videos) a kona n karaoi aia kamatata aika a bon tau i aon taian reirei ke kanoan te reirei (n ae kona n karaoaki ke n kaotaki ma n te Youtube).
- Taian poster a kaoti reirei aika kona n noraki ao teimatoa n kamatoai anga aika a matata.
- Taian round-table event ke te katawanou ao reirei a kona n karika te irekereke ma te itoman ae kaunga.
- Taian emails a kona n kabonganaki n kamatoai ao n kakao nakoia taan mwakuri ibukin taian kataneiai.
Ningai tain te kataneiai
- Ngkana a tibwa teirake n mwakuri taan mwakuri n te kambwana ao a riai n kamatataki i aon ana tua te kambwana i aon te security ao te waaki n mwakuri n aekan te log in – ngkana a rinnanko i nanon te tabo ni mwakuri.
- Ko kona n katea ‘day-to-day’ security imwin ae a rin n te kataneiai i aon te security are i aona riki.
- Te kataneiai ae te Remedial ao te kauring n te kambwana ae tabangaki a kona n bongana n taian kanganga i aon te security ke rninakon te kanganga ni kabuta te aonaba.
- Te kataneiai inanon te ririki ke te kataneiai ae mwaiti ibukin kauringan te rabakau e bon nang bongana.
- Ko kona naba n angania aomata te anga n rinnako nakon te website ao taabo riki tabeua online ibukin te reirei i bon iroun temanna ma temanna.
- Te kataneiai e na riai naba n iai i buakona te kabwarabwara bwa e aera ngkai e kakawaki kamanoan rongorongo, ao n ikotaki ma kabwarabwaran taian kakamaku ao kanganga.
Te moan kataneiai
- Kainibaire ibukia kambwana, aekan kabonganakin raoi taian kainibaire.
- Rongorongo ke kataneiai aika kabuta n aekan ae ko na kanga n toma ma aia server taian kambwana, ko na kanga n bita am passwords ao a bati riki.
- Antai ae ko na tuanga ngkana ko kainanoa buokam.
- Kinakin kanganga aika kona n riki, n aekan te malware, niniakin te kaombiuta (hacking), te babakanikawai (fraud), kimoakin te software ae kamanoaki, kumeakin te aomata n te aro ae e aki riai, kamanoakin data ao kamanoakin rongorongon bwaai.
Te tararua ae tabangaki (General security)
A mwaiti taan bitineti aika aitara ma kanganga ao bon ti te arona naba ma naake a rotaki n kanganga ni mwengaia. Te kaokoro bwa a na waaki te tia mwakuri e na kona n rota te bitineti ae bwanin, ao te aomata are ma ni mwengana e na bon ti rotia n te kanganga are e reke irouna. Bitineti a kaitaraki riki ma kanganga aika mwaiti ao ni kakamaku aika a na kona n rotaki iai n anga aika kakaokoro.
- Te security i aon kaombiuta ma mobile device; e na kanga n karaoaki kabouan taian rongorongo, kamaeuan te firewall, totokoan te software are kona n karaoa te urubwai nakon kaombiuta.
- Kabonganan te web browser n te aro ae mano, totokoan taian pop up, katinanikuan taian site ibukin te kimoa, norakin te e-commerce ke te rinnako i nanon am bangke ae encrypted.
- Kanganga ma anuaia aomata: te tararua ae rabwata, email aika kewe, te kamwane, taian password, te ira, kimoakin rongorongom ao anga n totoko, tera ae e na karaoaki ngkana iai te kanganga ke te raraoma i aon bwaai.
- Kanganga n te bitineti: kanganga i aon kamanoan data, te tua n kamwakuri, kamanoan rorongorongo aika kakawaki ibukin te kambwana ao totokoan software are kona n karaoa te urubwai nakon kaombiuta.