Taian Kanganga
- Kamwaneakim bwa kona kaota oin rongorongom ni kaeka te email, te text, te reta ke te tarebon ae e roko iroum.
- Kimoan ke ninian rongorongo aika koreaki iaoni beebwa (katoto n aron, mwin karinmwane ao bumwane n te bangke, rongorongon mwin kabonganan te iti, te ran ao te gas (utility bills), tax returns (mwin te taekiti), passport/ bebwa ni kabuti kaa.
- Tibwakin oin rongorongom ma am utu, raoraom ao aomata aika a onimakiniko.
- ‘Shoulder surfing’ – aomata aika taratara riaon angam ngkana ko kabongana am kaombiuta, tareboon ke te ATM (mitin ni bumwane).
Taian Kanikina
- E aki roko iroum am bills (mwin mwaitin am tarau n am bobwai ke man kabonganan taian services) ke aki rokon taian reitaki aika ko kantaningai rokoia (correspondence) – e kanamakinaki bwa te criminal (te aomata ae kakaraoi mwakuri ae a urua te tua) ea tia n anga te tabo ni maeka ae kaokoro ma am tabo ni maeka.
- Reken iroum credit cards (taian cards aika iai kanoaia te mwane ae ko tangoia) aika ko aki bubuti karaoaia.
- Aki kariaiakan te tango mwane n akea raoi bukina.
- Tareboniakim mairouia debt colletors (taan mwakuri aika tabe ma rikoan taarau) ke mani kambwana ibukin bwaai aika ko aki kabooi.
- Karinrin n am credit history (mwin am tangomwane) aika ko a bon aki atai.
- A tibwa bua ke a kimoaki beebwa aika a nang kakawaki iroum n aekakin am passport ke am bebwa ni kabuti kaa.
- Ngkana te bobwai ke kabonakoakin bwaai, a roko iroum taian tangitang (complaints) ibukin aki nikiran bwaai n aia tabo are ana nikiraki iai ke ko aki kabwaka boon am bwai aika koa bon aki ataia ae ko kabooi.
- Ko nori karinrin iaon mwin am bumwane ao karinmwane n te bangke, mwin am tangomwane (credit) ao am cards man taian store (store cards) ibukin bwaai aika ko aki otanii.
- Ko aki kona n rinnako (log in) n te site mani kabonganan oin am password ibukina bwa te criminal (te aomata ae kakaraoi mwakuri ae a urua te tua) ea kaman rinnako bwa aongkoa ngkoe ao e bita am password.
Totokoana
- Tai tibwa rongorongon am account ma raoraom, kain am utu ke aomata tabemwang.
- Taraia bwa e teimatoa ni mwakuri ao n tia ni kabouaki am antivirus/antispyware software (software aika totokoi rinin virus ma spyware aika a kona ni karaoi mwakuri n urubwai inanon am kaombiuta).
- Ngkana e angaraoi ao tuatua ibukin mwin am bumwane ao karinmwane n te bangke, mwin am bobwai ao a m aiti riki bwa e nang aki koreaki iaon te bebwa.
- Kawakini ao kamanoi raoi am bebwa aika a koreaki i aona rongorongo aika kakawaki, ao raeraei aika ko aki ka nanoi n te cross-cut shredder (te mitiin ae korekorei bebwa ni kauarerekei).
- Bon tai kaota naba oin rongorongom ni kaeka te email, te text, te reta ke taian tareboon aika a roko iroum ni karokoa ko bon ataia raoi bwa a bon roko man taabo aika a ataaki mani kinaaki.
- Taratara raoi n tainako mairouia aomata aika kona n taratara iaon angam ngkana ko karina oin rongorongom iaon am kaombiuta, mobile ke n te ATM (mitin ni bumwane).
Tera ae kona karaoia ngkana e a tia ni kimoaki kinakim ao rongorongom
- Waekoa ni kakammwakuri bwa e aonga ni uarereke te urubwai ae ena reke man te mwakuri ni kimoa aio.
- Reitaki ma websites aika a rootaki ao kaongoia te kanganga.
- Ngkana ko kona n rinnako (log in), waekoa ni bita am password ao kabongana te password ae e kanganga atakina.
- Ngkana ko aki kona n log in, reitaki ma ana technical support department te website n te tai ae waekoa ibukin aia ibuobuoki.
- Reitaki ma am bangke, te kambwana ni kateitei ke te kambwana ae e tabe ma te credit card (te katoto, ibukin katokan mwakurin am accounts ao karekean cards aika boou, passwords ao PINS). Angiia kambwana ana kona n anganiko kaboan mwin am mwane n te mwaiti are e bua ngkana a bon ataia bwa ko bon tararuai ao ni kawakini am accounts.
- Onea am password iaon websites aika tabeua rimwi a tia naba n rootaki.
- Ngkana rinnakom n te website e kainanoa te titiraki ae akea ae ena ataia bwa ti ngkoe (secret question), bitia naba ngkana ko kona bwa e aonga n aki manga riki te kanganga aio.
- Tuoa rongorongom tabeua n aron am tabo ni maeka bwa ana bon eti raoi.
- Tuoa mwin am bobwai ke mwin bwaai ae ko kabonakoi (transactions), bwaai aika ana kabonakoaki ke bwaai aika kaboaki iaan aram ae ko bon aki kabooi, ao katoki.
- Ribotini buan ma kimoakin taian documents (beebwa aika koreaki rongorongo i aoia aika kakawaki – passport, bebwa ni kabuti kaa, credit cards, chequebooks (booki ni karinmwane ao bumwane) ao a mwaiti riki n te tai ae waekoa nakon taabo are a reke maiai.
- Katoka kabonganan te PIN ae ea tia n ataaki irouia aomata ae ana bon riai n aki ataia.
- Tuoa ma taian credit reference agencies ibukin taian karinrin aika aki nang kakaraoaki, ao ibukin aia ibuobuoki.
- Tuoa n noria bwa kanakoan te meeri nakon te tabo ni maeka teuana (mail redirection) ea tia ni karaoaki n te aro ae kewe ibukin am tabo ni maeka.