English

Te Online Abuse

E a tia social media ni karaoa te kabanea ni bebete ibukira n te reitaki ae tawe mani bebete ma ara utu, raoraora ao ara reitaki, n ikotaki ma tibwakin baika ti a tia n rinanoni ao n tuangia raora tabeman ara iango ma ara koaua. Iango ma koaua aikai a kona n ae iaon baika riki n te aonnaba ke bon i nanoa, waki n tautaeka ke te aro, baika ti tatangiri, ara reitaki, taian rabwata ni mwakuri, bwaai aika karaoaki, aomata ao ai bon baika bati. Ara maroro ma ara iango a kona n taketenaki ke ni katanoataki ma e bon nakon kakaongorana ao e a taotira taekana. 

Bon te kananokawaki bwa social media e rang taotira naba kabonganana irouia taan ioawa, n aron naba bukina akana taekinaki i eta. Angia taan ioawa a ‘karabaia’ ian are kanga a bon tuai rangin tauraoi ni kan ataki, taekin bwaai aika a bon aki kona n taekin imatan te aomata, are a kona n taraki bwa a biu.

Te online abuse e bati angana, ao mwaitia taan rotaki iai e aki kona ni katautauaki ma mwaitin te botanaomata. A kona ni karaoi aekaki ni mwakuri, e aki akaka te roro, te mmwane ke te aine, aika ko tatania, ke kain te aba ra ngkoe, ao ko maeka n taabo nako.

Te waaki n ioawa nakon te aomata online (Cyberbullying)

E ti kona ni karaoaki te cyberbullying online, ke rekereken nako waaki n ioawa ake a karaoaki nakon temanna. Taan karaoa te cyberbully bon aomata aika ko kinaia ke ko aki. N aekakia nako taan ioawa, nakai a kataia ni kairia tabeman bwa raoia ni karaoi waaki aikai. E kona ni karaoaki nakoim te bully ibukin am aro ke am koaua iaon te waki n tautaeka, abam ke taran kunim, tein rabwatam, ngkana e aoraki am iango ke iai bwaibwainantim ke tao bon akea raoi bukina.

Cyberbullying e irekereke ma kanakoakin taetae ni kakamaku ke taetae aika bubuaka ke taetae riki tabeua nakoia aomata rinanon te social media, sites ibukin te takakaro (gaming sites), te text ke te email, katokakin video aika e na kamamaea ke ni kataorikaka te aomata iaon sites n aron te You Tube ke Vimeo, ke kumean te aomata rinanon te texts ae bati man okioki, te message ke te chat. E a rikirake karaoan te waaki ae katokakin ke kabutakinakoakin taian tamnei, video ke rongorongo aika aki riai n taekinaki aika reke man te sexting (taetae ni karaobure ke torotangako iaon te text message) n akea ana kariaia te aomata are irekereke iai. Tabeman taan cyberbully a karaoa te Facebook ao tabeua social media account ti ibukin ae a na karaoa te bully ke te ioawa nakoia aomata. Te kanganga ae riki ma n te cyberbulling e moanaki ma n te bononnano ao te kamwengabuaka ae aki rang korakora ni karokoa – n itera tabeua – e a kaoti ae kaikoakan te rabwata ao te bakabure. Aio ae bon ririki nakoia aomata aika iai aia kanganga, ke tabeman a karaoaki bwa ana riki bwa aomata aika iai aia kanganga rinanon te cyberbullying or n aron aroia aomata.

TERA AE KO NA KARAOIA NGKANA KO ROTAKI N TE CYBERBULLYING

  • Totokoi aia social media tenan cyberbully, aia email ao aia message accounts n aron ae riai.
  • Ribotini taian cyberbully nakon am internet provider (ISP), mobile phone provider (ngkana te ioawa e roko man te texts ke tareboon) ke social media site/app.
  • Iangoa onean am tareboon number ngkana te ioawa e roko n te text ke te tareboon, ao kawakina ane boou n akea ae ataia.
  • Kawakin ni kabane am password ao password ni kamanoa am tareboon.
  • Tai kaeka, aio e na bon tiku inanon baia taan ioawa.
  • Tuanga raoraom, kain am utu ke ane ko onimakinna ibukin te bwai ae riki ao am namakin iai.
  • Kawakin emails, messages ao baika katokaki ibukim aika kauniko bwa am kakoaua ngkana ko ribotina te ioawa nakoim.
  • Riboti nakoia bureitiman taian kakamaku iaon te kaikoaki ke te ioawa.

RONGORONGO RIKI AO IBUOBUOKI

Cyberstalking ke mwakuri n ioawa ke ni mamataukiroa te aomata iaon te internet 

Cyberstalking bon te waaki ae teimatoa karaoana ae te reitaki nakoia aomata n te anga n ioawa – nakoia aomata aika ko kinaia ke ko aki. Ti aki toki ni wawareka rongorongoia aomata aika rang kinaki (celebrities) bwa a mamataukiroaki irouia tenan cyberstalkers, a kai taketenaki aomata.

E rawata aia waaki ma aia iango tenan cyberstalker, n ikotaki ma koraki ake aki ota n aron taketenaia, taian bu ke rao rimoa, koraki ake kamimi aron aia kaibwabwaru, ke nake a kukurei ngkana a kakamakuia aomata, n tainako ao bon aomata aika kakaokoro.  E kona n reke irouia mwin am mwakuri iaon social media channels/apps ni kakakeanako mwim, antai ae ko reitaki ma ngaiia ao am iango. Ngkai kanga cyberstalkers a rang moanna ni korakora, a rinnako riki inanon am mwakuri online, n tabetai a iraea ke a tokaranako am social media accounts.

Cyberstalking e ti riki online ke irian riki te waaki n mamataukiro ke n ioawa.

KO NA KANGA N TOTOKOA TE CYBERSTALKING

  • Noria bwa tera rongorongon ae kaoti online ibukim ao kawakinna bwa e na uarereke.
  • Onea am email ao password ibukin riki am online account ao kawakini raoi.
  • Tuoi raoi am social media ao search engine privacy ao am security setting.
  • Tai iri bobotaki i online.
  • Taraia raoi bwa am kaombiuta ao mobile devices a bane n up to date ao iai ana internet security software ao e maiu.
  • Taraia raoi bwa am wireless hub/router ia ana security ao e maiu.
  • Ko na aki kanakoa ke kauka te rongorongo ae ko aki ata manna ngkana ko kabongana te Wi-Fi ibukia te botanaomata.
  • Taubang ma n tibwakin taekan ke rongorongon am mwane i online.

NGKANA KO A TIA N ROTAKI N TE CYBERSTALKING

  • Karekei ke booti ni kabane rongorongo ae na kaotia ae iai te cyberbulling.
  • Ribotina te stalking nakoia bureitiman.
  • Angia tenan social networking sites iai aia ‘Report Abuse’ ke te bwatin ae ko na kona n riboti te cyberstalking ao taian abuse.

Te aomata ae kakaunia aomata online (Trolling)

E aki kaokoro ma te cyberbullying, trolling bon te kaunun ae bon karaoaki man te nano, e kakuba ke e kumeia aroia aomata aika ae bon rinei, bwariko n aomata ke bon koraki aika akea rekerekeia ma te tia karaoa te troll. E karika te un imwin taekinan iango aika kabononano, ke bon te kan kaunun. Ribakia aomata aika kaokoro kunim ma ngaiia (racist), ribakin te aro, ribakia binabinaine ma binabinamwaane, ana waaki te tautaeka ke bon te abuse, aikai boton te waaki n trolling ma ko bon kona naba n riki bwa te tia bwainikirinaki ibukin bwaai n aron am tiim n takakaro ke te band ae ko boutokaia. E kona naba ni karaoaki nakoia aomata – aika rang kinaki ke tao ataaki ibukin binabinaineia ke binabinamwaaneia, aia botaki, kakateken aroia n raoiroi ma n akoi ke bon aroia ae tamaroa …e karaoaki aei irouia trolls aika aki boraoi aia iango ma te waaki.

Teuana ma ibuakon te mwakuri n trolling bon katokakin taetae n aki akaka ke kabuakaka ibukia aomata aika a tia ni mate are aki kona n tei ibukia. Aio e kona n rota aia iango te utu ake a tiku imwia ma raoraoia. E kona ni karaoaki te trolling irouia aomata aika kakaokoro, ke bwariko n aomata ae ti tetikina aia iango – te kan kaunia aomata.

TERA AE KO NA KARAOIA NGKANA KO ROTAKI N TE TROLLING

  • Totokoa ana account te troll iaon social media.
  • Ribotini taian troll nakon am internet provider (ISP), ana provider am mobile phone (ngkana te bully e roko rinanon te text ke te tareboon) ke social media site/app.
  • Tai maraki ke n un ke kaotia ae ko bon, bon katikua nako nanon baia taan troll.
  • Taetae nakon raoraom, kain am utu ke ane ko onimakinna n tuanga te bwai ae riki ao am namakin nako iai.
  • Kawakin baika kamarakinano n aron taian email, message ao aika katokaki bwa te kakoaua ngkana ko na ribotina te trolling.
  • Riboti nakoia bureitiman iaon trolling aika buakaka ngkana e na karika te un ke te kairiribai.

Te aomata ae kakamaku anuana (Creeping)

Creeping e kaineti ma karaoan te mwakuri ae ririmwian te aomata online rinanon ana timeline, baika te taekin man koroi ibukina, ana maroro, tamneina, ana profiles ao antai raoraona. N ikotaki naba ma tuoan bwa tera ae a koroia aomata iaon aia timeline ke tweet.

Creepers a bon karabaia ma iroum ibukin aroia n ririmwiko ke n mamataukiroiko n te aro ae e aki raoiroi, ke comment ke n reitaki iaon Facebook ke iaon taian social media tabeua, ao aki naba kawara am LinkedIn page (ibukin ae aikai ko ataia bwa antai ae kawara am page ma iroun te site). Tiaki n aron cygerstalking, creeping e aki karaoa te ioawa ao e aki irekereke ma te kairua, ma e taraki bwa e ‘buakaka’, n anuaia ao n arana.

See Also...

Jagon Baster

Wi-Fi

Nora 'wireless network'.

Router

Te device ae bairea te network ke te internet traffic. A kukuneaki riki n taian auti/aobiti aika uarereke i nanon te WiFi device (wireless hub)

ISP

Internet Service Provider: te kambwana ae karekea te rinnako nakon te internet