Te bwai n rabakau ibukin buokaia kaaro n tararuaia natiia (te software ibukia kaaro) – ae e kabaerantaki ma te anga reirei ae e botau ma aia ririki ataei ao tararuakia ataei n aia tai n rikirake – aio e na kaotia nakon natim ae ko tabeakiniia ao ko botumwaka ni kamanoia ao ni kakukureia n aia tai ni kabongana te intanete inanon rikirakeia.
A na bae n rang n mwaatai riki natim nakoim ni kabonganan te intanate: karekea bwa tabem teuana kakaeakin bwaai aika a rang n nano iai ataei aika roroia natim i aon te intanete (n aki kataia ni manga urua inaomataia). Titirakinia bwa a na kaotia nakoim aron karaoan bwai aika a kakaokoro i aon te intanete. Kaotia ae ko rabakakau naba kabonganan bwai n rabakau … e kamaiu ao e kaunga. A na rang karineko natim bwa a ataia ae ko kabanea am kona n ‘karokoko’ irouia. Man ana kakae Norton, ao e oti ae ataei a tangira aia karo bwa a na rang ata aron te intanete, ao a rangi n tauraoi n kan maroroakinna ma aia karo.
Ko na moanna mai ia?
E rang kabuta irouia ataei tangirakin te kan ataibwai ao te kan inaomata n aia waaki. E ngae n anne, a bon okoro aroia ataei bon man aron kaikawakiia, bwaai aika a kaitibo ma ngaai inanon rikirakeia ao a mwaiti riki. Ngaia are, ti taku bwa te kawai ae te kabanea n tamaroa bwa buokam ibukin kamanoaia natim i aon te intanete bon karaoan bwaai aika a botau ma aia ririki, ma tai mwaninga are akea ae e ata riki kainnanon natim nakoim ngkoe ae te karo.
Kabonganai tabeua anga ni ibuobuoki aikai:
- Kairiia am utu i nanon te aonnaba n rabakau aika a boou n aron are ko bon kairiia n te bong teuana ma teuana – n aron ae ko aki maaku ni katei tiaia ao tuaia man uarerekeia. Aikai tabeua titiraki aika ko kona n titirakinia, ao ko a bon kakaokiokia naba nakoia ni karokoa a ikawai are a bon karaoi bwaai ao waaki aika a nano iai i aon te intanete. Kabonganai bwa kairan te maroro:
- Tera ae a kakaraoia raoraom i aon te intanete?
- Tera websites ao apps aika a kabanea n boou ao kabanea n tamaroa?
- Ko kona n kaoti nakoiu ake ko tatangiri?
- Ko ataia bwa tera te mwakuri n ioawa i aon te intanete, ao ko atia n rinanona? Ke iai raoraom ae e a tia n rinanoona?
- Iai bwaai ae ko a tia n noori i aon te intanete ae ko namakina iai te kaokoro, nanokawaki ke te mwengabuaka?
- Kataia kabonganai tabeua bwaai n rabakau ake e tatangiri natim. Ko kona n titirakinia bwa a na buokiko n karaoa am Facebook (ngkana akea am page), ke katoa natim n takakaro ma ngaia.
- Maroro ma raoraom, am utu ao kaaro riki tabeman ibukin aroia n buokia natiia ni karikirakea rabakauia ao kamanoaia inanon aia n tai n kabonganai bwaai n rabakau. Ko kona n tibwai ma ngaia anga ni ibuobuoki aika a kakaongora ao ko bon kona naba n buokia.
- Taraia raoi bwa ko na ataa raoi kabonganakin aia bwai n tararua kaaro i aon te kombiuta, tareboon ao bwai n takakaro, aron karabaan bwaai aika a kakawaki n taabo n reitaki n te intanete, ao anga ni kamanomano i aon Google ao taabo n kakae riki tabeua.
- Kakaea rongorongon te software ae ko kona n kaboa ke n download ibukin kamoanoaia natim i aon te intanete, teuana te katoto te Norton Family, are e buokiko n tatarai mwakuri i aon te website ao n totokoia natim ngkana a kataia ni kamaunai mwin rokoia n te website.
- E ngae n anne, kataia n aki onimakina te bwai n rabakau bwa e na tararua ana mwakuri natim i aon te intanete. Ti kabongana bwa buokam n totokoi kanganga.
- I nanon rikirakeia natim, buokia bwa a na atai raoi ‘bwaai aika a rang kakawaki’ ibukin kamanoaia ngkana a kabongana te intanete, n aron aki kotean taian links inanon emails ke te rongorongo ae e tawe, kabonganan te password n ae riai, ao aki kamatean mwin te antivirus programmes ao firewalls.
- Maroro ma natim n katoa tai ibukin kakawakin mauria ao maurim i aon te intanete. Kaotia nakoia ae ko ataa kakawakin bwai n rabakau nakoia ao maroroakini raoiroina ni kabane, ma tai maaku n maroroakina aroia ni kabongana raoi te intanete, mwakuri ni ioawa ao te mwakuri n tangako.
- N tabetai ngaira kaaro ti na riai n tei moa ao n uringnga raoi bwa te rorora ngkai natira ao tera ‘te bwai ae e tamaroa’ ibukia aia roro nako.