Kaokimwane aikai a kona n rang bubura aia ibuobuoki nakon rikiraken kaubwain te aba ke abami. Ti tearona naba ma kanakoan te mwane man aban te Betebeke nakon te aba are maeka iai temanna man te utu bwa e mwakuri ke e reirei.
Kakawakin te mwane bwa e na reke iroun are kanakoaki nakoina – n ikotaki ma aron are ko a bon tia ni mwakuri mwaka ni karekeana – ai ngaia are e bon rang kakawaki bwa ko na kanakoa te mwane n te anga ae mano. E nanonaki bwa e na bon riai n roko te mwane iroun are kanakoaki nakoina ao tiaki irouia taan babakanikawai ke taan ira/taan kimoa. Ko riai naba ni kabwaka boon te kanakomwane ae boraoi ke e uarereke – ao e na materaoi naba boon rairan te mwane are ko na kanakoa – n te aro are e na reke ae mwaiti riki irouia am koraki i abam. E rang kakawaki te mwane.
Aio e rang kaineti riki ma taai aikai, riki ngkana e a kerikaki ke ni bua te mwakuri man te COVID-19 pandemic.
Te ibuobuoki aio e katabwaninaki karaoana n irekereke ma te Kamitina ae rietata (British High Commission) i aon Nutiran ibukin buokam ni karaoan am babaire.
Tera ae ko na totokoi:
- Kabwakan boon te kanakomwane ae e a nang bubura. Taiaoka ma nakon www.sendmoneypacific.org ibukin rongorongona ao kaetieti, nora ae i nano i an “Safe remittances’.
- Akean raoi ae tabena/aki kakaonimakia taan mwiokoaki ibukin karokoan te mwane irouia te utu n te tabo are a mena iai.
- Te ira ke te kimoa:
- Ko mwamwanaki ke ko kamwaneaki rinanon te email, text, DM (direct message), baika toka i aon social media ke bon aomata, iroun te tia babakanikawai n taekinna bwa angkoa ana mwakuri te tia kanakoa te mwane.
- Akean te atatai ae e a karin te tia ira inanon te bank account ke te kanakomwane online bwa e na kimoa am mwane ni butia ke ni karaoi nako bwakamwane aika ko aki atai ke ni kariaia.
- Ko kamwaneaki bwa ko na ira buakon mwakuri ni babakanikawai (n aron te karaimwane ae aki eti – money laundering).
Te kanakomwane ae mano
- Ko riai ni kabongana n tainako te tabo ni kanakomwane ae kinaki (registered) ao iai ana ratienti (licensed). Taabo aika aki registered, a mwakuri n ekanako te tua. I aon Nutiran n aron te katoto, ao ko kona n noria ke n tuoa te tabo ni kanakomwane ngkana iai arana i aon ana register te Financial Service Providers https://fsp-register.companiesoffice.govt.nz Taabo ni kanakomwane i aon Nutiran a riai naba ni kaina ke ni member n te Dispute Resolution Scheme (DRS) rimwi ao e na iai te kanganga ma taabo ni kanakomwane tabeua. Ko kona n nori tabeua rongorongona ikai https://fsp-register.companiesoffice.govt.nz/help-centre/dispute-resolution-schemes-drss/choosing-a-dispute-resolution-scheme
- Taabo naba ni kanakomwane n aban nako te Betebeke a riai n register ke a riai n raitienti n te tabo are a mwakuri ma iai; ngkana aki registered ke akea aia raitienti, ngkanne aia mwakuri e a kaitara te tua ao te mwane e kona n aki karaiaki raoi ke n aki mano.
- E kaungaki riki kabonganan taabo ni kanakomwane aika registered nakon kanakoan te mwane ae rabwata. Ngkana ko na bon riai ni kabongana te mwane ae rabwata, tai onimakinia aomata iai, taian kurubu ke ‘couriers’ aika ko aki kinaia ao a anga nanoia bwa a na uotia rikaki nakoia am utu ke raoraom i abam. Irarikin anne, taraia naba bwa e na reke am rititi ao noria bwa a eti raoi taekaia.
- Iai taabo ae a kona ni buokiko ibukin rinean te tabo ni kanakomwane. Ko na bon bae n tia ni kabongana ke n ongo taekan teuana te kambwana ni kanakomwane n aron te Western Union ke Moneygram, ma iai riki taabo aika karaoi naba mwakuri aikai n te Betebeke, ao tao teuana ma ibuakon taabo aikai ko na bae riki ni kukurei n ana mwakuri nakoim. Ibukin buokam ao nakon www.sendmoneypacific.org – te website ae karaoaki rinanon ana itoman ni mwakuri te Tautaeka n Nutiran ao Aotiteria ae ‘Reducing the Cost of Remittances to the Pacific’ – Kauarerekean boon te kanakomwane nako aban te Betebeke. Te website aio e kabotauia taabo ni kanakomwane aika kakaokoro ni kaotia nakoim bwa te tabo ni kanakomwane ra ae ngaia ae anga te kabanea ni boraoi ni bo ibukin te kanakomwane. Te website aio e na kona naba ni kaekai tabeua am titiraki n aron te kanakomwane ao e na buokiko naba n rinea te tabo ni kanakomwane ae raoiroi ibukim.
Tai mwaninga naba n titiraki bwa antai man am utu ke raoraom ae e na kanakoaki te mwane nakoina ao tera te anga ae bebete ibukin reken te mwane irouia. E na rang ibuobuoki aio ibukin rinean te tabo ae ko na kanakomwane ma iai. Ko kona naba n titiraki nakon am tia kammwakuri ibukin aia ibuobuoki ngkana ko onimakinia.
- Reireiniko naba ni kinai ke ni kanamakin mwakuri ni babakanikawai ke taian waaki n iowawa nakoim ibukin te mwane. A kona n reke rongorongon waaki n iowawa aikai nakoim ngkana ko nakon protecting-yourself/social-engineering. Ko kona riki ni karekei rongorongo i aon totokoan taian mwakuri ni babakanikawai n te mwane ikai www.fma.govt.nz.
- Tai kariaia naba bwa e na kabonganaki am account n te bangke ke am account ni kanakomwane, ao tai anganako am card n te bangke ke am PIN/password nakoia aomata e ngae ngkana ko onimakinia. Ngkana ko tuangaki te aekaki aei, e kona ni karekerekeko ma te mwakuri ni karaimwane ae kairua – te bure ae kakaiaki – ke bon mwakuri aika aki eti aroia.
Ko riai naba ni kawakina ke ni kamanoa arom ni kanakomwane, am bangke, ao am bwai nako aika rekereke ma te mwane ni kabonganan te password ae matoa ibukin nako kamwakuraia. (Ngkana ko kabongana ti teuana te password ibukin am bwai ni kabane, e na kona n hacked ke n niniaki teuana ao n te aro aio are a kona naba taan babakanikawai n ninia am accounts ni kabane ibukina bwa titebo iai am password). Ko na aki tibwa taekan am login ma temanna rinanon te taetae, n te email, text, DM, ke te social media. Te tabo ni kanakomwane ae onimakinaki e bon aki kona n tuangko ibukin taekan am log in. Nora ara ibuobuoki i aon karaoakin ao kabonganan te password ikai protecting-yourself/passwords
- Ngkana ko karaoa am kanakomwane ma te tabo ae registered, ko na bon tuangaki bwa ko na kaoti tabeua rongorongom ao am beba ibukin kakoauan aram, am bong ni bung ao am tabo ni maeka. A kainanoaki aikai n te aro are e na karaoaki raoi aron am kanakomwane ae e na ira nanon te tua ibukin totokoan mwakuri ni babakanikawai nakoim. N tabetai ao e arananki bwa te ‘Know Your Customer’ ke ‘KYC’ – Kina raoi am customer.
- Tuoa n tainako ma am utu/raoraom bwa e a tia n reke am kanakomwane irouia, ao tuoa naba kakoauana ma te tabo ni kanakomwane. Ngkana ko maroro ke ko bairea taekan te kanakomwane ma am utu ke raoraom, kabongana te messaging app ae encrypted n aron WhatsApp ao tao kam kamatoa i aon te tareboon. Ko na aki kaota nambwan te account ke te password n te messaging apps, te email ke DMs.
- Ngkana ko maeka n teuana aban te Betebeke ao e roroko am mwane ma irouia am utu i Aotiteria, Nutiran ke taabo riki tabeua, ko riai n tuoa bwa te tabo are ko na ana iai am mwane bon te tabo ae kariaiakaki ibukin te anaimwane n abam. Ko riai naba n ongora irouia am utu i Nutiran ke Aotiteria bwa aia tabo ni kanakomwane bon te tabo ae kinaki ao e registered ke iai ana ratienti ibukin karaoan te kanakomwane.
- Ngkana arona bwa ko a rotaki n te mwakuri ni kimoa ke ni babakanikawai, waekoa riboti nakoia bureitiman. Ngkana te kimoa ke te babanikawai anne e riki man kabonganan am account n te bangke, ribotinna nakon te bangke n te tai ae waekoa bwa a na katoka kamwaingan te mwane ao ni kakaea te tia karaoi mwakuri n iowawa aikai.
Tabeua riki ibuobuoki aika a na buoka kamanoam n am kanakomwane online
- Ngkana ko iangoa te kanakomwane man am mobile app, taraia bwa ko kabongana ti teuana te app ae ko download man te app store n aron: Apple’s App Store, Google Play ke Microsoft Store. Apps man taian titoa aika aki kinaki a kona ni kairiko nakon kimoakim ke iraean rongorongom aika kakawaki ibukim. E kakawaki tuoan aikai ma naake a tia ni kabonganai naba.
- Ngkana ko karaoi am accounts ma taabo ni kanakomwane ke mwakuri aika rekereke ma te mwane, karaoa am password ti ibukin anne ao tiaki ibukin am account ake tabeua (rimwi ao e na ataki ao a na rotaki ni kabane am data). Kawakina am password account iroum ao tai kabongana ngkana ko tuangaki ti ngkana ko bon riai n te mwakuri ae ko ataia bwa e eti ao ko mano iai. Ti kaungako bwa ko na kabongana te password manager online ae kinaki ni kawakin iai am password ni kabane, nakon are ko korei n te tabo teuana. Ibukin aron karaoan ao kamanoan am passwords, nora protecting-yourself/passwords
- Kabongana te service ae kabonganai kawai aika uoua arona ibukin kinakin raoi am account (ae ko na riai ni karina te PIN ae reke iroum rinanon te text ke te email) imwain ae ko kona n rinnako nakon am account. Aio te kawai ae rang mano.
- Update n tainako taian operating system, software ao apps i aon te kaombiuta ao mobile devices ngkana ko tuangaki ke ni kauringaki. N ikotaki ma kakorakoran am atatai, angin taian updates e nako ma mwakuri ni katamaroa ibukin kateimatoan raoiroin te tararua (security fixes) ni buoka am kanakomwane ke karaimwane bwa e na mano. Ko kona ni karaoa am operating systems, software programs ao apps bwa e na update i bon irouna ibukin kabebetean te mwakuri.
- E na riai naba n up to date am internet security software ao app (n arana ae ‘antivirus’) e na tatauraoi ao ni maiu n tainako. Aio e kaineti riki nakon taian kaombiuta, smartphones ao tablets – n ikotaki ma Apple devices.
- Ko riai naba n totokoa ae ko na kauki taian links n te email, text, katanoata ke DMs (direct messages) – ke kaukan baika airi ma te email ke attachments – rimwi ao ngaia bon kawai nakon website n ira ke a kona ni kakanoa n taian malware. A kona n riki maiai waaki ni kimoa ke iraean rongorongom aika kakawaki ke ni bon kauoua.
- Ngkana ko nanakonako, kataia totokoa kabonganan te Wi-Fi hotspots n taian café, bar, outero ao ana tabo te botanaomata ibukin kanakomwane ao bwakamwane ke karaimwane. Bukin aio bwa te hotspot e kona n aki karaoaki bwa e na mano ao e kona naba n riki bwa te hotspot ae kewe ae karaoaki irouia taan iowawa ke taan kimoa. Ko kona ni karekei riki rongorongona i aon te Wi-Fi hotspots ikai smartphones-tablets/wireless-networks-hotspots