Irarikin te reitaki ae okoro imarenaia aomata i bon irouia, e a rang rikirake ngkai te kanako rongorongo ae e tawe n te social media. E a kaman kakabonganaki te kanako rongorongo ae tawe i mwain ae taonaki te aonnaba n te COVID-19. Ngkai ao e a birirake kabonganana ma kainanoana n onea mwin te kaitibo n reitaki irouia aomata (face-to-face) ike a kona n tibwaki iai rongorongo nakon temanna ma temanna ke taian kurubu.
E ngae ngke a bati baika a karaoaki online, e na bon iai naba taian kanganga ni kabonganan te kanako rongorongo ae e tawe
- Aomata ake a online a kona ni keweniko bwa antai ngaiia ngkana a reitaki ma ngkoe. Aio te bwai ae ririki ngkana a kabonganaki taabo n takakaro (gaming) ke taabo ake a taua mwin am server (non-dedicated platforms) bwa bwaai ni maroro. Irarikin anne ao taan babakanikawai ke taan kimoa online a manga rang kakabongana naba te reitaki nakoia aomata ni kewenia bwa aongkoa a kinaia aomata aikai ao n tuangia bwa e bitaki nambwan aia tarebon ao baikara riki n te aro are a na kakoauaki ao n tokina a kimoaia aomata aikai.
- Tabeman a kaumakiko bwa ko na download ao n kabira (run) te virus-infected software.
- Te kakauongo nakon te maroro n akea am atatai (eavesdropping). Ti ngkana iai am application ibukin te kanako rongorongo are e na kona ni karaba te rongorongo ao ni bitia nakon te code (end to end encryption) ngkanne e na mano am maroro n anne.
- Am software ibukin te maroro (messaging software) a kai rotaki n te virus ke urubwai tabeua.
- Taabo ni maroro online – kabonganana ibukin te kanako rongorongo ae e tawe – e kona ni kamangaoaki ma taetae n ioawa, a kamatauninga ke maroro aika a aki riai.
Kabonganan te kanako rongorongo ae e tawe n te aro ae e mano
Tai angan temanna am password, taekan am credit card ke baika a kakawaki ibukim.
- Ngkana e roko iroum te rongorongo ibukin te kanako rongorongo ae e tawe ni kaotia bwa nambwan te tarebon e a bitaki, tarebonia te aomata are e reitaki nakoim n ana nambwa are ko bon ataia ma n taneiai iai bwa ko na bon kakoaua, ao n totokoa te anga ae ko na tibwai rongorongom nakon – ke ni babakanikawaiaki – iroun te tia kewe.
- Totokoia (block) aika ko aki kinaia. Ngkana am software e kariaia te rin, karaoa are ko bon ti kona ni kariaia aomata aika a mena araia iroum bwa a na ti kona n reitaki nakoim.
- Taratara raoi ngkana ko kaota ke n anganako rongorongom aika a kakawaki nakon te aomata ae ko aki kina ma ko a tibwa kaitibo ma ngaia rinanon te kanako rongorongo ae e tawe. E ngae naba ngkana rongorongo n aron ae aran am tia kamwakuri bwa e kona ni manga kabonganaki n te aro ae e aki raoiroi i bukim irouia taan babakanikawai.
- Tai kauki taian links aika a roko iroum rinanon te kanako rongorongo ae e tawe ma irouia aomata aika ko aki kinaia ao n aki onimakinia, ke aika ko bon tuai man kaitibo ma ngaiia ni maium aio.
- Tai kanoa am profile ke rongorongom online, ke n taabo aika kainanoaki iai rongorongom ibukin rinim ni kabongana te system ma karin rongorongom aika aki eti ibukin kawakinan raoi arom.
- Tai kabongana am password n te email ke n am system ibukin kabonganan te kanako rongorongo ae e tawe.
- Tai kabongana te kanako rongorongo ae e tawe ibukin kanakoan nambwan am credit card ke rongorongo riki aika a kakawaki e ngae ngkana e bon kabonganaki te code ibukin kanakoan rongorongo. Ko aki kona n ataia bwa antai ae e na manga kanakoaki nakoina rongorongo are ko kanakoi.
- Kamatea mwin te download are bon karaoia i bon irouna (automatic downloads).
- Kakaei raoi koauan rongorongo aika a roko iroum rinanon te kanako rongorongo ae e tawe, riki taian ibuobuoki ibukin kamanoam.
- Taraia raoi bwa a na kakabouaki n tainako am software ibukin te maroro ao am apps riki tabeua. E raoiroi riki kabonganan ae e automatic ni bon kakaboui.
- Taraia ataei bwa a na aki kabonganai taabo ibukin te kanako rongorongo ae e tawe n akea ae e tararuaia. Tuoa bwa iraua te ririki ma i nano ae e kona n kabonganai apps akanne irouia ataei.