Taian Kanganga
Kaombiuta ao kimoan am data
Ngkana e aki mano rabwatan am kaombiuta, e nang bebete irouia taan ioawa ni kimoa am data ke ni karin baika urubwai nakon am kaombiuta n akea kabonganan te online irouia – ke ni kimoa ke n urua rabwatan am kaombiuta. N aron taian kawai aika karaoaki online aika a nang ataki man kabonganaki ngkai irouia criminals, e bon bebete naba ninian te kaombiuta ngkana e niniaki ke a rinnako i nanon am bwai n aron tao mwengam.
Te moanbwai, ngkana mwengam (ke taabo ike ko kawakina iai am kaombiuta) e nang kakai niniaki, anne ngkanne ae rang angaraoi nakoia taan ioawa n rinnako nako iai.
Te kawai naba ae taneiai ni kakaraoaki bon kamwaneakia kain te mwenga irouia aomata aika roko bwa aongkoa ana karaoi mwakuri ibukia n aron “warekan te miita”, “tuoan te tabo” ke “kaitiakan winto” ma ni bon arona a bon roko bwa a na taratara mwin te kaombiuta. Aikai waaki aika rang tawe irouia taan ioawa n reke baika a taketeni ni mwengam ngkana ko bon mwane n aia kewe ke ko aki rang tabenanoa menaia n am tabo.
Te urubwai nakon bwaai
N aekan bwaai nako i nanon te mwenga ke te aobiti, rabwatan te kaombiuta e nang kakai uruaki man te urarake, te ieka ao uruaki aika aki kantaningaki. E ngae n anne, ao baika a riki i mwina e na rang kakawaki ma n kanganga ibukina bwa a tia ni kawakinaki i nanona baika kakawaki n aron taian rongorongo, tamnei, anene, araia aomata aika ko kawakin mwia ao websites aika kataneaki.
Tararua raoi am kaombiuta
- Teimatoa n rokani mataroa ao winto.
- Tai katuka kingin am auti i tinaniku.
- Taraia raoi bwa antai ae ko na karinna ni mwengam.
- Kawakin raoi ao rokani am bwai aika kakawaki n aron te bwatibooti, mwin am mwane man te bangke, am National Insurance nambwa.
- Kanimwa te alarm ibukia taan kimoa
- Tai katereterea am kaombiuta ma bwaina nako n am winto ke am mataroa ae te kirati n te aro are e na kai noraki.
- Iangoia n rokana am kaombiuta ma te uaea ke ko kabaea iai e aonga ni kanganga kimoana.
- Reitaki ma am kambwana n te insurance ke taani mwakuri ibukin totokoan te kakeru n am tabo ibukin tabeua riki ibuobuoki/kaetieti i aon te tararua.
Ibuobuoki/Kaetieti riki tabeua ibukia taan kabongana te laptop
- Tai kabonganai baeki aika titebo taraaia ma baekin te laptop, te katoto te baeki ae iai ana kanikina i aona te kambwana are karaoia.
- Kamena am laptop irarikim n tainako. Ngkana e aki kabonganaki – n aron ae tao i nanon ruun te outero ke n te ru ni bowi – karaba ke bon rokanna. Uouoti laptops i baim i aon te wanikiba ke n te bwati.
- Bon tai katuka te laptop i aon kaintekatekan te ka. E ngae ngkana ko bon mena i nanon te ka, am laptop e nang kakai reke anakina ngkana ko aki kammwakuri (te katoto ngkana e tei te ka ke ngkana e tei n tauran te kawai (traffic lights).
- Karekea am baeki ae bon bwain te laptop. A rawata laptops aika uruaki ma n te bwaka.
Ngkana e kimoaki ke e bua am PC ke am laptop
- Ngkana ko kawakina am passwords n te document i aon am PC ke laptop ao ko a tia n tick te bwaoki ae ‘remember this password (uringa te password aio)’ i aon te website, bita am passwords n te tai ae waekoa imwin te kimoa ke te bua.
- Kaongoa te botaki ni bureitiman ao ngkana e angaraoi ao karekea te nambwa ke te reference ibukin te ioawa ae riki ke te bua ibukin rimwiakina ao ibukin te insurance.
Kauarerekea te urubwai ae e na riki ma n te kimoa ke te bua
- Taua ana serial nambwa am kaombiuta ibukin te riboti ae tawe ngkana e bua ke e kimoaki.
- Kabongana te security marker n kanikinaea am kaombiuta ao bwaai riki tabeua aika kakawaki.
- Bon tai kawakina naba am passwords i aon am kaombiuta.
- Taraia bwa am kaombiuta ma bwaina nako a tauaki mwia man te insurance.
- Back up am data (noora Backups ibukin rongorongona riki).
- Karaoa am passwords ibukin am account n totokoa ninian am data.
- Iangoa karaoan am boot password n te aro bwa te koraki aika aki kariaiakaki aki kona n kamaua am kaombiuta.
- Ma, ti kaungako n ti karaoan aio ngkana ko kona ni bon uringa am boot password, rimwi ao am kaombiuta e na aki manga kona ni kabonganaki.
Ibuobuoki tabeua
- Rauaki ni kauarerekei bebwa aika iai rongorongom i aona aika kakawaki imwain ae ko tenakoi.
- Ngkana am auti e nang kakai iekaki n te ran, iangoia bwa ko na menai am kaombita n taabo aika aki kona n reke iai n te kabuanibwai i eta ke i aon am taibora ma tiaki i aon te floor.
- Kateimatoa raoiroin te bwai n tiriai (fire extinguisher) ma taian bwai ni mwakuri aika maeu man te iti (electirial equipment) i rarikin am kaombiuta.
- Taratara raoi bwa ko na kanga ni karenakoi am bwaoki aika a kona ni katanoata ae iai am kaombiuta ke printers aika a boou.