E ngae n anne, a rang ni mwaiti kanganga aika a irekereke ma kabonganan te intanete. A riki aikai man kawaran websites aika a aki raoiroi ke kaotakin rongorongom n tiaki te nano.
Kanganga
Aikai taian kanganga aika a kona n reke man kawaran websites aika a aki raoiroi, a katabuakaki iaan te tua ke a aki riai:
- Viruses ao spyware (a kinaki n araia ae malware)
- Phishing, te mwakuri ni kamwane ae e karaoaki ibukin anaakin rongorongom ao/ke rongorongon am mwane ao e kona naba n kimoa kinakim.
- Mwakuri n iraa, man kabonganan websites aika a kewe ibukin te kabobwai, bangke, anganano, kareke tangira, reitaki, takakaro, kemboro ao websites riki tabeua.
- Uruan tuan te copyright – kaewean ke anaakin software, videos, kuna, tamnei ke documents aika a kamanoaki n te copyright.
- E aki kantaningaki noran bwaai aika a aki riai.
Ngkana ko kabongana te intanete, am browser (n aron Internet Explorer, Opera, Chrome, Safari ke Firefox) e taui mwiin taabo aika ko a tia ni kawari n ana ‘history’.
Ngkana ko kabongana te intanete, e kona am Internet Service Provider n nori websites aika ko kawari, ao n taui mwiin arom ni kabongana te intanete ni kaineti ma katabeana iaan te tua.
Kabongana te Intanete n te aro ae Mano
E rang ni bebete katotongan raoi te website ae e koaua ao e ian aba maan iroun te tia rabakau karaoan te website ae e rang taraa n raoiroi ma ngaia te tabo ni kamwane.
Taratara raoi man taian websites aika a aki raoiroi, a katabuakaki iaan te tua ke a aki riai:
- Kabongana am iango.
- Tuoa ngkana iai te address, nambwan te tareboon ao /ke te email – taian kanikinaa n tabetai bwa e raoiroi te website. Ngkana ko nanououa, kanakoa te email ke tareboon ibukin kakoauana raoi.
- Tuoa raoi ana address te website bwa e bon ian aba koaua man kakaean taeka aika a bure koreaia, taeka aika a raka, taian man ke nambwa ke te ara ae e rang ni kaokoro man are ko kantaningaia n aran te bitineti.
- Kabuta ana kainikoto am mouse I aon te link bwa e aonga ni kaota nnena, e na oti I nano ni maingin am browser. Taraia raoi ngkana e kaokoro ma are e oti n te link man te website teuana ke n te email.
- Ngkana AKEA tamnein te roka n ana window te browser ke ‘https:// ni moan aran ana address te website ibukin kakoauana bwa e bon kabongana te link ae mano, tai karini rongorongom I aon te website.
- A aki raoiroi taian websites aika a na tangira riki rongorongom nakon are ko tataneiai n aron te user name, password ke BWANIN riki rongorongon te bwai ni kamanomano.
- Totokoa te mwakuri ni kamwane ae te ‘pharming’ man tuoan ana address te website ae ko roko iai bwa e na titebo raoi ma are ko koreia. Man karaoan aio ao e na totokoa kairakim nakon te website ae e kewe, e ngae ngke ko bon karina ana address te website ae e koaua – te katoto ‘eebay’ n onea mwin ‘ebay’.
- Karekei n taainako aia taeka n ibuobuoki taan rabakau imwain ae ko karaoi babaire I aon am karikirake. Websites aika a katanoatai karikirake aika a baiti ao a bubura aia raka – e ngae ngkana iai tibwam ke bwaai aika a aki ataaki n aron te wain, te matoatoa ke tabo ni maeka aika a bongata – angin te tai bon aanga ni kamwane.
- Taratarai raoi websites aika a katanoatai waaki n aron kateirakeaia tabeman n te mwakuri, reken te mwane ibukia aomata tabeman ke kabwakabwai imwain taina.
- Ngkana ko nanououa n te website, karaoa te kakae I aona bwa e bon kouaua ke e kewe.
- Taratarai raoi websites aika a katanoataki n taian emails aika a aki kainanoaki ao n roko mai irouia aomata aika ko aki kinaia.
Websites aika a Mano
Imwain karinan rongorongom n aron passwords ke rongorongon am credit card n te website, taraia raoi bwa e mano te link n anga aika uoua aikai:
- E na riai n iai kanikinaean te roka n te browser window frame ae e oti ngkana ko kataia n log in ke n register. Taraia bwa e na aki oti tamnein te roka I aon te page n ti ngaia … aio are e kona ni kaotia bwa te site ni kamwane.
- E na riai te web address ni moanaki ma ‘https://’. Te ‘s’ anne e tei ibukin ‘mano’.
E oti ikai bwa iai aia digital certificate taan bwaibwai n te website are e a tia ni karaoaki iroun te rabwata riki teuana ae e onimakinaki, n aron VeriSign ke Thawte, ae kaotia bwa rongorongo aika nako online man te website anne a tia n ecrypted ao kamanoaki bwa a na aki kona n iraeaki irouia rabwata riki tabeua. E nanonaki ikai bwa e mano raoi te reitaki imarenam ao te tia bwaibwai n te website. E ngae n anne, tiaki nanona bwa ko na onimakina te certificate ibukin kakoauan ae te tia bwaibwai n te website bon ngaia te botaki ni mwakuri ke te aomata ae ko taku bwa ko reitaki ma ngaia … ko na riai n tuoa raoi ana address te website ni kakoaua bwa e bon eti.
Ngkana ko kabonganai websites aika ko aki kinai, taratara te Extended Validation (ke te EV-SSL) certificate, ae e kaotia bwa e a tia te rabwata are e kariaiakaki n ian ab certificate n tuoa raoi te tia bwaibwai n te website. E kona n oti rinanin ao rongorongon te certificate aei ngkana ko taona tamnein te roka n te browser frame.
Uringa naba bwa tamnein te roka e aki kaota raoiroin ana waaki te bitineti ke ana kamanomano n te IT.
Cookies
Cookies bon taian files ae a mena n am kombiuta, smartphone ke tablet aika a kabonganai websites ibukin kawakinan rongorongom I marenan taai ake ko mwakuri I aoia.
Angin te tai akea aia urubwai – a karaoi mwakuri n aron tauan mwiin am username bwa ko aonga n aki riai n login n te website n taainako ngkana ko roko iai, ao a taui mwiin aroarom ni kabongana te intanete. E ngae n anne, iai tabeua aika a taui mwiin am kakae I aon te intanete bwa aonga ni karokoi iroum taian katanoata aika a boboto I aon am kakae, ke a kona ni kabonganaki irouia taan ioawa ibukin karekean rongorongon bwaai aika ko tatangiri ao am mwakuri n te aro are a kona ni kabonganai ibukin kamwaneam.
- Katauraoa am browser bwa e na kauringko ngkana e karinaki te cookie. Uringnga ae iai tabeua websites aika a aki kona ni mwakuri ngkana ko totokoi raoi taian cookies.
- Tabeua browsers a kariaia bwa ko na kona ni kamaiua ao kamatea mwiin cookies n te website teuana ma teuana bwa ko aonga ni kariaia kabonganakia n taian websites aika ko onimakini.
- Kabongana te burokuraem ibukin te anti-spyware ae e kona n kakaei taian tracker cookies.
- ian aba burokuraem ibukin tararuan te cookie aika a kona ni kamaunai cookies n ikawai ao n buoka tararuakia. I rarikin anne, ko kona ni kabonganai settings n taian browsers tabeua ibukin kamaunakin cookies aika a aki tangiraki.
- Kabongana te email ae iai ana plain text display ao tiaki te HTML email bwa aonga n aki kona ni kairaki files aika a taui mwiin bwaai ao taian cookies n ana files te email.
- A riai websites n te UK n anaa am kariaia imwain ae a kamaiui cookies.
Kabonganan Browsers aika a Mano
Angin internet browsers aika a rang n tanoata, a kariaia bwa ko na kona n tararua am settings n aron kariaiakan ao totokoan kabonganan websites aika a tia n rineaki, katokan bwaai aika a kona ni kaoti n am browser ao karaoan te kakae ae e karaba. A tatannako aroia browsers ni karaoa aei, ngaia are ti kaungako bwa ko na kawara mwakoron aia website I aon te kamanomano ao tararuan rongorongon temanna, ke aia tabo n ibuobuoki browsers:
A kona naba tabeua browsers ni kaoti bon irouia websites ni kamwane.
Kabongana n taainako am browser ae te kabanea ni boou ae e kona ni kabonganaki n am operating system. Uringnga naba n download ao install updates aika a boou.
E rang ni kakawaki bwa ko na uringnga ae kamaiuan ana setting te private browsing ke kamaunan mwiin am kakae e na tii totokoia aomata aika a kabongana am kombiuta n noori websites aika ko a tia n roko iai. A bon kona am internet service provider, search engine, rabwata ake a tararua te tua ao e kona naba (ngkana ko karaoa te kakae man te tabo ni mwakuri) am tia kamwakuri, n nori websites aika ko a tia n roko iai ke taian taeka ake ko korei n am kakae.
Uringa n taainako n logout man te website ae e mano ngkana ko a tia ni kabongana, ao imwain ae ko kaina te browser. Tiaki nanona bwa ngkana ko kaina te browser ao ko a ian aba n logout.
Taraia raoi bwai e maiu am antivirus/antispyware software ae e makuri ao n tia ni kabouaki imwain ae ko online.
Tera ae ko na karaoia ngkana ko Kaitibo ma Bwaai aika a Tabuaki I aan te Tua
- Ngkana ko kaitibo ma bwaai aika ko taku bwa a urua te tua n aron tamneia ataei aika a bwainikirinaki ke tamneia ikawai aika a ioawa, ko na riai n ribotinna nakon te IWF: www.iwf.org.uk.
- Ngkana ko kaitibo ma waaki aika a katabuakaki iaan te tua n aron te kakaokoroaki n te reeti ke kakeru, ko na riai n ribotinna nakoia Bureitiman.