E aera ngkai e a rang kakawaki tararuan te mano n tain te online?
N tainako inanon reken te kanganga ae e rotaki iai te botanaomata ae bati, e karekea naba baitin mwaitin te mwakuri n ira ke ni babakanikawai. Ibukin te Coronavirus, a kona naba ni kantaningaki kaotin taian katanoata aika kewe n irekereke ma taekan te mwamwananga, kabomwi ma kambwanan te insurance ke baika karaoaki/baireaki irouia tabeman. Aekan taai aikai ao taani kimoa a rang ataia ae koraki a tabetabe riki ke n tabeianga ni kakaei bwaai aika aki eti n aron te taneiai.
Taani bwaibwai n te bitineti ma taani mwakuri aika aki taneiai ni mwakuri man aia auti a riai riki n taratara raoi n a on are a bon taneiai iai n oin aia tabo ni mwakuri.
Ao ngkana ti bati ni kabonganai baira n kakakibotu inanon ara tai ni mawa, e na baiti naba aron rekera n te online ngkana tao ti reitaki ma aomata, ti karekenano (dating), ti download ke baikara riki aika ti karaoi n akea ara tabeaianga.
E ngae n anne ao e a rotaki ngkai maiura n online ibukin Coronavirus, ngaia are taiaoka wareware raoi n tabeua ara anga n ibuobuoki ni kamanoko ma am utu, am mwane, am bwai nako ni mwakuri ao am tabo ni mwakuri. N tainako, tai mwaninga n nora ara ibuobuoki n ikotaki ma passwords, kabwakamwane, the bobwai ae mano ao te update iaon am software ao apps.
Coronovirus – mwakuri n aki ako
Mwakuri n aki ako ibukin Coronavirus e kona n irekereke ma te mwaiti ni mwane ae bati nakoia aomata. Aio aron totokoaia ma iroum:
- Tarai raoi baika roko iroum mairouia aongkoa taan makuri n te mwamwananga, taan kaneweaba, kain te botaki ni kibakiba, kaibuke ni bwatintia, kambwana n insurance ke taan kabomwi iaon te mwamwananga, taabo n tiku ni motirawa ke taan refund tickets n te naan kamataku: a kona naba ni karaoi mwakuri ni kimoa.
- Ngkana ko aki koaua raoi, tarebonia te kambwana are ko rereitaki ma ngaia n te tareboon nambwa are ko ataia bwa eti. Mwakuri ni kewe aikai a kona n roko rinanon te email, texts, katanoata iaon te media, rongorongo ae bon roko nakoim, katanoata online ao tareboon.
- Tarataraiko naba man karaobwai n aron te nangoa n ubu (facemasks), bwain tiriman n te bai (hand sanitiser), vaccines, bwaai aika katoki aoraki ke baika a kanganga rekeia bwa a kona n ae bon akea rabwataia.
- Tai bobwai n te bank transfer, ao ngkana e bon angaraoi kataia bobwai ma te credit card bwa e rang mano riki ibukim.
- Uringa n tainako ba kona aki click iaon links ae ko aki koaua iai man te email, texts ke katanoata, ke attachment man te email. A kona n toma nakon websites ake a na rawei rongorongo ibukim ke te urubwai are a kona naba ni karika te waaki ni kimoa nakon am mwane ke kimoakin baika kakawaki ibukim. A kona naba n toma nakon te waaki n ikakaiwi, te kairiribai, ioawa ke anga riki aika bati.
Te mwakuri man te mwenga
- Taraia raoi bwa te mwakuri ae toma ma te cloud-based n aron te file sharing ma te conferencing ae bon mano raoi ma passwords aika a kanganga atakia ma te two-factor authentication (2FA).
- Karaoi passwords aika a kanganga atakia ibukin accounts aika boou ke ibukin katomakim n te tabo ae r roa ao karaoi naba tuua ibukin kabonganan te password, n aron ae e na aki tibwakinako, kabonganan te password manager ao n aki kabongana te passwords ibukin te account ae riaon teuana mwaitina.
- Iangoia naba ngkana e na mano ke n raoiroi bwa kona kaungaia am taan mwakuri bwa a na kabongana oin aia kaombiuta ma aia mobile ibukin karaoan aia mwakuri (‘uota oin am bwai’).
- Ngkana am taan mwakuri a kainanoa te rinnako inanon ana network am kambwana ibukin files ao email, karaoa nakoia te virtual private network (VPN) – te connection ae mano. Ma imwain anne ao karaua wareki taian reviews iaon ana security VPN.
- VPNs aika iai a riai raoi ni kakorakoraki.
- Katuruturua kakawakin kamanoan ana bwai ni mwakuri te kambwana ake kam anganaki rimwi a bua, a kimoaki ke uruaki. Taraia naba bwa a na kona n rokanaki ngkana arona bwa a bon bua ke a kimoaki. A riai naba ni kawakinaki bwaai ni mwakuri man te kanganga, n aron ae mairouia kain am utu ao aika roko ni kawariko n am auti.
- A riai taani mwakuri naba n taraia bwa aia broadband routers a na mano raoi n totokoi mwakuri aika kona ni araoaki nakoia, ao ngkana a mwamwananga tai kabongana te Wi-Fi n taabo ake a kona n reke iai inanon karaoan baika kakawaki.
- Ngkana iai maroro aika kakawaki aika karaoaki ibukin te mwakuri, taraia bwa e na aki reke ke n raweaki n taian smart speakers ae a kona ni mena n te mwenga.
- Kateimatoa am tutuo ao tararua ae ko taneiai iai, n ikotaki ma tararuan am data aika a kona n rekereke ma aika tia n taekinaki. E na rang bongana naba ngkana ko tuanga am insurance provider ae am taan mwakuri a karaoi aia mwakuri man mwengaia.