E kamimi bwa e nang aki kanganga kaotan rongorongom online, riki ngkana ko kaumakaki bwa ko na kaotia n te email, iaon taabo n reitaki online (social networking sites) ke n aia websites kambwana ae a tuangko ibukin rongorongom, aika a bon riai n aki kainanoa te reitaki ke te iwawaki ma ngkoe.
N reitana, tabeua botaki a kawakina rongorongom bwa kona kona n teimatoa n reitaki ao ni iwawaki mangaia. Botaki aikai n aron ana rabwata te tautaeka, rabwata ibukin te mwane n aron taian bangke, kambwana ni kateitei ao insurance, rabwata ibukin te mauri ao kuakua, kambwana ibukin kabonakoan bwaai n aron te titoa, search engines (te tabo are a kona ni kakaeaki rongorongo iai online n aron Google ao Yahoo!) ao a mwaiti riki.
Taian Kanganga
- Kimoakin kinakim ao rongorongom
- Taumatoakia aomata n te aro n ioawa ao ni kakamaku bwa ana karaoi mwakuri ae a taumatoaki bwa ana karaoi.
- Te rongorongo ae kairua ibukin temanna bwa ena rotaki iai kinaakina (reputation)
- Te waki ni mwakete ke ni kabonakoi bwaai nakoia aomata ae a bon ataia ae a tangiri bwaai aikai.
- Aomata a kabongana atakin am waki ke kakamwakuri aika koa tia n karaoi ni manga kaitaraiko iai
- Kabonganan rongorongom irouia taan tia kammwakuri n tiaki etina ibukin kabwaiaia.
- Kabonganan rongorongom irouia social networks (taabo n reitaki online) ibukin bwaai tabeua ae e aki irekereke ma kawakinan am account bwa a manga kabonakoi rongorongom nakon botaki tabeua.
- Taabo n reitaki online (social networks) aika a rotaki n uruan tuan kawakinan rongorongo, ea ataki iai rongorongom.
E na kanga n compromised am privacy
- Unencryted email (te email ae eaki mano ae e kona ni kaukaki ni warekaki irouia aomata irarikin te aomata are ena bon nakoina te email) ao reitakia angina websites ana tararuaki, ni ikotaki ma am tia kamwakuri ao am ISP.
- Rongorongom e kabonganaki irouia tabo n reitaki online ibukin aia waki, ke botaki tabeua.
- Rinanon phishing – te email ae kewe e kariria nanom bwa kona kauka te link nakon te website ae akea koauana ibukin kimoan rongorogom ma rongorongon am mwane.
- Rinanon vishing (kaurerekean “voice phishing”), ike taan tia babakanikawai a reitaki ma ngkoe n te tareboon ke a bon kaitibo ma ngkoe n anai rongorongom ma rongongoron am mwane.
- Kabonganan te reitaki n te WiFi aika aki mano – n te mwenga/te aobiti ao n am tai ni mwamwananga.
- Kabonganan links aika aki mano ibukin te maroro aika ana riai ni mano ao n aki ataki (te katoto, aki kabonganakin te VPN ae katomako ma te aobiti).
- Aki kabonganan websites aika mano ibukin karaoan am karinmwane ao bumwane ke karaoan payments online.
- Aki kabonganan passwords aika a kanganga atakia, ko aki bibita am password ke ko bon aki kabongana te password ke ko kaota am password nakoia aomata.
- Aki kabonganan te email ae mano ke te webmail account.
- Kabonganan ana email te tabo ni mwakuri bwa am email.
- Ko teimatoa n rinnako (logged in) nakon te website ke te email account e ngae ngke ko ataia bwa te kaombiuta/smartphone/tablet ena manga kabonganaki irouia tabeman aomata.
- Rinanon spyware (software ae anga te konaa nakon te tia kabongana te computer bwa ena karekei rongorongo ao kakammwakuri ae karaoaki iaon te computer teuana) ao viruses (te computer program ae e kona ni kamwaita mwaitina ao ni biti ana programs te computer) ni ikotaki ma te waki n taratara ororean ana keys te keyboard (keyboard strucking) ni kona n ata am waki ae ko karaoia online.
- Rinanon te waki n taratara ororean ana keys te keyboard ae toma ma uaean te keyboard.
- Aki kawakinan ke kamanoan rongorongom ke rongorongon am mwane.
- Aki raeuakakin rongorongom ma rongorongon am mwane aika ko aki kainanoi
- Ko nang kakai onimakinaki irouia aomata.
Kateimatoan am privacy
- Uringa/taraia bwa ena riai n teimatoa ni mwakuri am antivirus/antispyware.
- N aia tabo te botannaomata ke te tabo ni mwakuri, taraia bwa ena akea te device ae ko aki kina bwa ena toma ma am keyboard
- Kabonganai websites aika mano ibukin am bobwai ke am karinmwane ao bumwane online.
- Otinako (log out) man websites aika mano ngkana ea tia karaoan am mwakuri iai bwa kainan ti te winto e aki kona n kaotinakoko (log you out).
- Kabonganai passwords aika kanganga atakia, bita am password n tainako ao tai kaota naba am password nakoia aomata.
- Kataia n aki kabongana ana email address am tabo ni mwakuri bwa am email address. Karaoa am email address ae kaokoro i bon ibukim ma am bitineti.
- Taraia bwa mwengam/aobiti WiFi network e mano
- Kawakini ao kamanoi raoi rongorongom ma rongorongon am mwane.
- Raeuaki raoi rongorongom ma rongorongon am mwane aika ko aki kainanoi.
- Kaiangoraoiko bwa antai ae kona kaota nakoina rongorongom.
- Wareki aia oin n tua (terms and conditions) taabo n reitaki online (social networks) n noria bwa a kanga ni kabongana rongorogom. Uringa bwa a kona n aki nang oti bwa a koreaki n te man ni koroboki ae uarereke.
- Ngkana e riai, ao tai kabongana oin aram online.
- Taratara raoi bwa antai aika a kan reitaki ma ngkoe online ni ikotaki ma rinanon te email ke tabo n reitaki online/tabo ni karekenano (dating sites).
- Iango raoi ngkana kona kaota rongorongom iaon am website ke ana website te tabo ni mwakuri.
- Kabongana te webmail account ae ko aki kona ni manga kabongana imwina ibukin websites aika a imanonoiko bwa kona register mangaia.
- Karaoi kainibaire aika matata ibukia ataei bwa ningai ao ana kanga ni kaoti rongorogo.